ศัพท์เรือยาวหลังสวน
โดย กฤษฎา บุษบรรณ
| คำศัพท์ | ความหมาย |
|---|---|
| โขนหัว | ส่วนที่ต่อออกจากตัวลำเรือทางด้านหัวเรือ จะมีความยาวประมาณ ๓ เมตร ทำจากไม้ที่มีน้ำหนัก เบา เนื้อไม้เหนียว ทนทาน มีอายุการใช้งานนานหลายปี เช่น ไม้เนียง ไม้กระท้อน |
| ปลายโขน | ส่วนปลายสุดของโขนหัว ที่ต่อออกมาจากตัวเรือ |
| โขนท้าย | ส่วนที่ต่อเติมจากท้ายเรือให้สวยงาม รูปทรงเหมือนหางแมงป่อง |
| ผ้าผูกเรือ | ผ้าสีต่างๆ ใช้ผูกโขนเรือ ระยะห่างกันประมาณ ๕๐ ซม. เพื่อความสวยงามและป้องกันการลื่น ในขณะที่นายหัวเรือปีนขึ้นโขนเพื่อชิงธง |
| หน้าร่า | ทำจากผ้าต่วน ติดลูกปัดสี กระจกสีต่างๆ เพื่อให้สะท้อนแสง ใช้สำหรับผูกติดกับปลายโขนหัวและปลายโขนท้าย ความกว้างเท่ากับปลายโขนเรือ ความยาวประมาณ ๖๐ ซม. ใช้ตกแต่งเรือในขบวนแห่เรือ |
| กระดานโขน | โขนหัวโขนท้าย อาจจะมีน้ำหนักมาก จึงต้องขุดไม้ให้ภายในโขนกลวง เพื่อลดน้ำหนักและใช้กระดานโขนมาปิดไว้ |
| หน้าว่าวแดง | ส่วนที่อยู่ใต้โขน เป็นหน้าตัด นิยมทาสีแดง เพื่อทำให้โขนเรียวบาง ไปหาส่วนปลายโขน |
| หน้าว่าว | ส่วนที่ต่อกับโขนหัวโขนท้าย ใช้ฝังห่วงไข่แมว |
| ไข่แมว | ใช้สำหรับต่อโขนเรือกับตัวเรือ ทำจากเหล็ก ๒ ส่วน ส่วนที่เป็นห่วง จะเซาะร่องไม้ฝังห่วงไว้ที่หน้าว่าวของตัวเรือ ส่วนที่เป็นเหล็กฉาก จะตีฝังไว้ที่หน้าว่าวของโขน เมื่อจะทำการต่อโขนเข้ากับตัวเรือก็ใช้ไข่แมวส่วนที่ติดกับโขนสอดลงห่วงที่ติดกับตัวเรือ ตัวเรือก็จะติดยึดต่อกันกับโขนเรือ มองดูเป็นเนื้อเดียวกัน |
| สายยู | เป็นแผ่นเหล็กบางขนาดใหญ่ใช้ติดลงบนหน้าจากับตัวโขน เพื่อให้การต่อโขนเรือกระชับแน่น สร้างความปลอดภัยให้กับนายหัวเรือในขณะขึ้นโขน |
| หน้าจา | ส่วนหัวสุดและท้ายสุดของตัวเรือ ที่ไม่ได้ขุดเนื้อไม้ หรือเรียกว่า “หัวตัน” |
| หีเข้ | ร่องของลำเรือส่วนหัวสุดท้ายสุด ที่ติดกับ หน้าจา(หัวตัน) ขุดเซาะแต่งไม้เป็นรูปสามเหลี่ยม เพื่อความสวยงาม |
| กระดานหัว | เป็นแผ่นไม้กระดานที่ปิดร่องเรือส่วนหัว ตั้งแต่หน้าจาถึงธงเหิร เป็นที่นั่งของนายหัวเรือ และนายหัวสามารถใช้ด้ามพายกระแทกเพื่อให้เกิดเสียงดัง เป็นการให้สัญญาณแก่ฝีพายในขณะแข่งขัน |
| ธงเหิร | ไม้หนาประมาณ ๒ นิ้ว ความยาวเท่ากับความกว้างของปากเรือส่วนหัว ใช้ปิดหัวกราบอ่อนทั้ง ๒ข้าง และเป็นส่วนที่นั่งของนายหัวเรือ |
| แร้ง | ส่วนแหลมอยู่ข้างใต้หน้าจาตั้งแต่หน้าว่าวถึงคอเรือ เวลาเรือแล่นส่วนนี้จะไม่ถึงน้ำ |
| คอเรือ | ตำแหน่งที่ขยายออก ส่วนหน้าสุดของลำเรือ |
| อกไก่ | ตำแหน่งของท้องเรือตรงกับคอเรือ จะมีลักษณะแหลมคล้ายรูปตัววี (V) ต่อจากแร้งไปถึงหลังเรือ |
| แขนช้าง | ปากเรือส่วนที่เป็นกราบแข็งบริเวณคอเรือถึงกลางลำ ทำหน้าที่รับน้ำหนักและแหวกน้ำเวลาเรือแล่น |
| แอนผี | กระทงเรือ เป็นแผ่นไม้กระดานวางขวาง อันหน้าสุด อยู่ใต้ธงเหิร ปกติจะไม่มีคนนั่ง มีไว้สำหรับวางเครื่องเซ่นไหว้สังเวยต่างๆ |
| แอน | กระทงเรือ เป็นแผ่นไม้กระดานวางขวาง สำหรับนั่งพายเรือ มีกระทงนั่งเดี่ยวทางด้านหัวเรือ ๓-๔ กระทง ท้ายเรือ ๕ กระทง ที่เหลือกลางลำจะเป็นกระทงสำหรับที่นั่งคู่ |
| กราบแข็ง | ไม้ที่มีขนาดความหนาเท่ากับเนื้อเรือต่อเติมส่วนปากเรือให้สูงขึ้น กราบแข็งจะใช้สำหรับเรือที่มีเนื้อไม้น้อยเกินไป หรือต้นไม้ที่ทำเรือมีขนาดเล็กไม่พอกับความต้องการ กราบแข็งจึงเป็นตัวเสริมให้เรือมีเนื้อไม้มากขึ้น |
| กราบอ่อนหรือแคมเรือ | หมายถึงแผ่นไม้ที่มีความหนาประมาณ ๑/๒ นิ้ว X ๖ นิ้ว ยาวตั้งแต่ธงเหิรถึงกระทงเรืออันสุดท้ายของท้ายเรือ กราบอ่อนจะติดกับกราบแข็ง มีไว้ป้องกันไม่ให้น้ำเข้าเรือในขณะที่กำลังพายเรือ |
| ขาค่าง | ในกรณีที่หัวเรือหรือท้ายเรือต่ำเกินไป มีปัญหาน้ำอาจจะเข้าหัวเรือท้ายเรือในขณะกำลังพายแข่งขัน ก็จะหาไม้ที่มีรูปคล้ายกับปากเรือส่วนหัวเรือหรือส่วนท้ายตามต้องการ ไม้ที่มีรูปร่างดังกล่าว เรียกว่า ขาค่าง ช่วยเพิ่มเติมส่วนที่เป็นหน้าจาและกราบแข็งของเรือให้สูงขึ้น |
| กระดูกงู | เนื้อไม้ตัวเรือส่วนที่อยู่ที่ท้องเรือด้านใน (พื้นเรือ) เป็นเนื้อไม้ที่หนากว่าเนื้อไม้ตัวเรือธรรมดา มีความยาวตั้งแต่กระทงที่ ๓ ไปถึงส่วนท้ายเรือ |
| ปลิง | เหล็กตีให้มีความยาวประมาณ ๒-๓ นิ้ว ปลายแหลมทั้งสองข้างหักมุมได้ฉากขนานกัน (รูปตัวยู) ใช้ตีในเนื้อเรือเพื่อยึดติดเนื้อเรือส่วนที่แตก หรือ เนื้อไม้ที่แยกจากกัน ป้องกันไม่ให้เนื้อไม้แตกขยายเพิ่มมากขึ้น |
| กง | กงตลอดหรือกงหลอด คือไม้ขนาด ๒ นิ้ว X ๒ ๑/๒ นิ้ว ตัดให้เป็นรูปโค้งตามรูปของท้องเรือ นำไปวางในท้องเรือให้คร่อมทับกระดูกงูและยึดติดกับเนื้อไม้เรือโดยใช้ลูกสัก หรือสลักเป็นตัวยึดเพื่อความแข็งแรงให้กับตัวเรือ |
| กงลิง | ไม้ขนาด ๑ นิ้ว X ๒ ๑/๒ นิ้ว ยาวประมาณ ๔-๖ นิ้ว ตัดแต่งให้เข้ากับรูปท้องเรือ ติดไว้กับข้างเรือด้านใน สำหรับใช้เท้าถีบยันเวลาออกแรงพายเรือ |
| ลูกสัก | ภาคกลางเรียกว่า สลัก ทำจากไม้เนื้อแข็ง เช่น ไม้ขานาง ไม้ขี้เหล็ก ไม้แสมสาน โคนไผ่ตง โคนไผ่สีสุก ถากไม้ลูกสักให้เป็นรูปแปดเหลี่ยม ความยาวประมาณ ๕-๖ นิ้ว ความโตเท่ากับรูสว่าน ด้านหัวของลูกสักจะโต ด้านปลายจะเล็ก เพื่อให้ใส่รูไม้ที่ใช้สว่านเจาะไว้ได้ ลูกสักทำหน้าที่เป็นตัวยึดกระทงเรือ กงเรือให้ติดกับตัวเรือ |
| หลังเรือ | ส่วนโค้งของลำเรือด้านนอกที่ต่อจากอกไก่ มีลักษณะแบนราบ ก่อนจะรับกับส่วนโค้งของท้องเรือด้านนอก |
| หมอนท้าย | ไม้ขนาด ๒ นิ้ว แต่งโค้งรับรูปกัน ติดไว้กับหน้าจาส่วนท้ายเรือ โดยใช้ลูกสักยึดติด เพื่อให้นายท้ายเรือนั่งได้มั่นคง ในขณะถือท้ายเรือเพื่อการแข่งขัน เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “ไม้ป้องท้าย” |
| ราวชับ | หมายถึง ไม้ขนาด ๒ นิ้ว X ๒ นิ้ว วางบนต้ำต้อ สอดรับใต้ไม้กระทง (แอน) คู่หน้ายาวตั้งแต่กระทงคู่หน้าถึงกระทงคู่สุดท้าย ไม้ราวชับนี้จะขันน็อตติดกับกระทงเรือ ตำแหน่งที่กลางกระทงทุกตัว (กระทงคู่) เป้าหมาย คือ ทำให้เรือทั้งลำมีทรวดทรงที่มั่นคงขึ้น |
| ต้ำต้อ | หรือตอหม้อ คือไม้ขนาด ๑ ๑/๒ นิ้ว ที่ตั้งบนกระดูกงูยึดติดค้ำยันกับราวชับ ในตำแหน่งหนึ่งส่วนสามหรือใกล้เคียง ที่อาจจะส่งผลให้เรือแล่นได้เร็วขึ้น |
| หวายเคล้น | คือ การขันชะเนาะบริเวณปากเรือ ป้องกันไม่ให้เรือแตกเวลาพาย เรือหลังสวนใช้หวายในการขันชะเนาะ ภาคกลางใช้ลวดสลิง |
| ตอกหมัน | คือการใช้ด้ายริ้วบิดตัวให้แน่นตอกเข้าไปในช่องว่างหรือรอยต่อของไม้ที่น้ำรั่วเข้าเรือได้ และมีความกว้างเกินกว่าจะปิดรอยรั่วด้วยขี้ชันได้ ก็จะตอกหมันและใช้ขี้ชันอุดทับอีกครั้งทั้งด้านนอกและด้านใน |
| ขี้ชัน | ใช้สำหรับการปิดรอยรั่ว เพื่อป้องกันไม่ให้น้ำเข้าเรือ ขี้ชันเป็นส่วนผสมระหว่างชันผง น้ำมันชันและปูนแดง |
| นายหัว |
หมายถึง คนนั่งหัวเรือ มีหน้าที่ขึ้นโขนชิงธง ต้องมีลักษณะหลายประการ เช่น ๑. จิตใจมั่นคง ๒. รูปร่างสูง น้ำหนักตัวเบา ๓. มีความเป็นผู้นำ เพื่อนๆ เชื่อฟัง ๔. เป็นผู้รอบรู้ในกฎเกณฑ์ และกติกาในการแข่งขัน |
| นายท้าย | หมายถึง คนนั่งท้ายเรือ ทำหน้าที่ถือท้ายเรือ คัดท้ายเรือ ให้เรือพุ่งตรงเข้าหาเรือธงได้โดยไม่เสียเปรียบคู่ต่อสู้ นายท้ายจะต้องแข็งแรง และมีประสบการณ์ รู้กระแสน้ำและร่องน้ำทั้งซ้ายและขวา |
| รองคอ | หมายถึง ฝีพายเรือที่นั่งพายเรือในตำแหน่งถัดมาจากนายหัวเรือหรือนายท้าย หรือนั่งอยู่ในตำแหน่งคอเรือ |
| นำพาย | หมายถึง ฝีพายเรือที่นั่งต่อมาจากนายหัวเรือทั้งฝีพายด้านซ้ายและด้านขวา ต้องเป็นผู้มีประสบการณ์สูง พายเรือได้แข็งแรงสวยงามและต้องมีไหวพริบ เพื่อจะนำพายอย่างมีจังหวะวิธี หรือเร่งฝีพายให้ได้เปรียบคู่ต่อสู้ |
| ดับพาย หรือ จัดพาย | หมายถึง ฝีพายเรือคู่แรกของลำเรือที่จะต้องพายเรือได้สวยงาม มีกำลังดี พายให้เป็นตัวอย่างของฝีพายคู่อื่นๆ ต่อไป |
| ธง | หมายถึง แถบผ้าสีแดงที่เย็บติดกับหวายชุมพร เพื่อให้นายหัวเรือจับในการตัดสินว่าเรือแพ้หรือชนะ ตามกติกาการแข่งเรือยาวหลังสวน |